PORTAL OF MEMORY/THE CASE OF ELEFTHERIA SQUARE

Είδος έργου: Ακαδημαικό - Διπλωματική Εργασία 

Κατάσταση: Πρόταση

Έτος: 2023 

     Η Πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη, ένα φορτισμένο ιστορικά κενό στον αστικό ιστό, επανερμηνεύεται ως μία πύλη προς τη συλλογική μνήμη. Η πρόταση στοχεύει στη μετατροπή του σημερινού πάρκινγκ σε έναν δυναμικό δημόσιο χώρο, όπου η φυσική διαμόρφωση συνδυάζεται με τις ψηφιακές τεχνολογίες.
    Κεντρικό στοιχείο αποτελεί το περίπτερο-πύλη, εμπνευσμένο από ιστορικές πύλες της Θεσσαλονίκης και το θαλάσσιο παρελθόν της περιοχής. Μέσω εφαρμογών επαυξημένης πραγματικότητας, οι επισκέπτες έρχονται σε επαφή με ανακατασκευές χαμένων όψεων και κομβικών ιστορικών γεγονότων, όπως η Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917 και οι εκτοπίσεις των Εβραίων στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
    Η ανάδειξη της μνήμης επιτυγχάνεται με διαμόρφωση των υψομέτρων, χάραξη «γραμμών μνήμης», και σχεδιασμό αστικού εξοπλισμού εμπνευσμένου από τα αποτυπώματα των ερειπίων και την αλιευτική παράδοση.

     Μέσω της τεχνητής νοημοσύνη Stable Diffusion χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή εκφραστικών, υπερβατικών αρχιτεκτονικών προτάσεων, όπου το ιστορικό αφήγημα συνομιλεί με μια φουτουριστική οπτική. Η πλατεία επανανοηματοδοτείται ως μία φυσική και ψηφιακή πύλη συνδέοντας την πόλη με την ιστορία της, τη θάλασσα και μια ανανεωμένη συλλογική ταυτότητα.

ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ (APP)

Αναλυτικά

     Το θέμα που πραγματεύεται η διπλωματική εργασία είναι η Πλατεία Ελευθερίας, που αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αστικού κενού τα τελευταία εκατόν πενήντα περίπου χρόνια στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Είναι ένας τόπος με τεράστιο φορτίο ιστορικής και συλλογικής μνήμης. Την περιοχή της πλατείας όπως τη γνωρίζουμε σήμερα διέσχιζε το οθωμανικό τείχος της πόλης, που εκτεινόταν παράλληλα με τη θάλασσα και σχεδόν σε άμεση επαφή με αυτήν. Έτσι, ένα μέρος της πλατείας ήταν κάποτε θάλασσα. Μετά το 1870, κατά τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, η Οθωμανική Διοίκηση της πόλης προχώρησε στην κατεδάφιση του τείχους για λόγους ποιότητας ζωής των χώρων πίσω αυτό. 

      Παράλληλα, η διοίκηση της εποχής, επανασχεδιάζοντας με βάση τα δυτικά πρότυπα, προχώρησε στη δημιουργία του σημερινού λιμανιού της πόλης, κάνοντας εκτεταμένα έργα επιχωμάτωσης της θάλασσας. Έτσι δημιουργήθηκε ο χώρος που βρίσκεται σήμερα η πλατεία. Έκτοτε η περιοχή είναι θαλάσσια πύλη της Θεσσαλονίκης, κάτι που συμβαίνει μέχρι και σήμερα. Πολλούς αιώνες πριν, εβραϊκός πληθυσμός αναπτύχθηκε στην ευρύτερη περιοχή που βρίσκεται σήμερα η πλατεία. 

Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 20ού αιώνα, σημειώθηκαν εκεί σημαντικά πολιτικά γεγονότα, όπως η μεγάλη συγκέντρωση απεργών το 1936. Επίσης, εκεί το 1942 οι Εβραίοι ταπεινώθηκαν από τους Γερμανούς Ναζί. Επιλέγοντας την Πλατεία Ελευθερίας ως αντικείμενο μελέτης, επιχειρείται η αναζωπύρωση της συζήτησης για τον επανασχεδιασμό της περιοχής. Αυτός ο χώρος δεν πρέπει να παραμείνει χώρος στάθμευσης όπως είναι τα τελευταία εκατό περίπου χρόνια.

Η Πλατεία Ελευθερίας

• είναι ο πρώτος σημαντικός δημόσιος χώρος που συναντούν οι επισκέπτες που φτάνουν με πλοίο στη Θεσσαλονίκη στην παραλιακή είσοδο της πόλης,

• μπορεί να είναι ένα από τα σημεία ενδιαφέροντος για όσους εισέρχονται στην πόλη οδικώς.

• αξίζει να αναζητηθεί ένα από τα κομμάτια της πρόσφατης ιστορικής μνήμης της πόλης που έχει χαθεί εκεί.

      Τη διπλωματική απασχόλησε η έννοια της Πύλης και ιδιαίτερα μιας Ψηφιακής Πύλης που θα ξεκινά από έναν φυσικό χώρο όπως ένα pavilion, το οποίο θα τοποθετηθεί σε έναν ανασχεδιασμένο δημόσιο χώρο. Η ψηφιακή πύλη και η ανασχεδιασμένη πλατεία θα δώσουν το έναυσμα για την αναβιώση στοιχείων της μνήμης διαφορετικών εποχών. Θα απελευθερωθούν στοιχεία του παρελθόντος που θα συνθέσουν ένα τοπίο μνήμης μέσα από μια ηλεκτρονική εφαρμογή επαυξημένης πραγματικότητας για φορητές συσκευές.

      Αυτό θα επιτευχθεί με την ανασύνθεση των προσόψεων συγκεκριμένων κτιρίων μπροστά από την πλατεία μέσα από αναφορές, όπως η μεγάλη φωτιά της Θεσσαλονίκης, οι διώξεις των Εβραίων, η ζωή στη θάλασσα, τα κύματα και τα πανιά των ψαράδων. Ο επανασχεδιασμός των προσόψεων έγινε με τη δημιουργία εικόνων μέσω της πλατφόρμας Τεχνητής Νοημοσύνης Stubble Diffusion με αποτέλεσμα να αναζητηθεί η σχεδιαστική υπερβολή και όχι η μετριοπάθεια, ως στοιχείο μανιφέστου, ως στοιχείο υπερβολής.

      Στόχος είναι η αφήγηση των σημαντικότερων γεγονότων, η αφύπνιση της συλλογικής μνήμης και η επαναδιατύπωση της ιστορικής μνήμης. Μετατρέποντας τελικά το μέρος σε μια εικονική πύλη προς την πόλη, τη θάλασσα και την ίδια τη μνήμη. Ιστορικές έρευνες και αναφορές αποδεικνύουν ότι στις αρχές του περασμένου αιώνα η πλατεία Ελευθερίας πριν από τη μεγάλη φωτιά ήταν η διαπλάτυνση της σημερινής οδού Βενιζέλου. Στη νέα προσέγγιση του επανασχεδιασμού του χώρου, βρίσκουμε ξανά το πλάτος της πλατείας όπως ήταν πριν από την πυρκαγιά, οργανώνοντας ένα μέρος της πρόσβασης σε αυτόν τον άξονα.

     Μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, μόνο το κτίριο Στάιν παρέμεινε ανέπαφο στην περιοχή, ενώ όλα τα άλλα γύρω κτίρια μετατράπηκαν σε ερείπια. Οι προσπάθειες μερικής ανακατασκευής κάποιων καταστημάτων δεν ήταν μόνιμες και με τη σταδιακή εφαρμογή του σχεδίου Ebrar, η περιοχή της πλατείας άλλαξε τη γεωμετρία της. Έτσι δημιουργήθηκε η σημερινή γεωμετρία του οικοδομικού τετραγώνου της πλατείας Ελευθερίας.

     Από τη διαγραμματική προσέγγιση διαφαίνεται η πρόθεσή να βυθιστεί η μεγαλύτερη έκταση της πλατείας, έτσι ώστε να συναντήθούμε συμβολικά με την ιστορική μνήμη. Με αφετηρία αυτήν την χειρονομία, επιλέγονται οι χαράξεις στο έδαφος και η διαχείριση των επιπέδων και των βασικών προσβάσεων μέσα από τον προσδιορισμό των γραμμών της μνήμης. Αυτές είναι οι γραμμές που σχημάτισαν οι Εβραίοι άνδρες το 1942 όταν αναγκάστηκαν από τους Ναζί να συγκεντρωθούν στην πλατεία. Η ανάμνηση αυτής της «ανθρωπογεωμετρίας» αποτυπώνεται στις βασικές χαράξεις του αστικού σχεδιασμού.

     Στη συνέχεια, για την χωροθέτηση του pavilion, αναζήτησα τα ίχνη του τείχους που περνούσε από την πλατεία στα τα όρια της οδού Καλαποθάκη. Το στοιχείο του τείχους που λειτουργούσε ως τεχνητός φραγμός για αιώνες, τώρα μεταμορφώνεται σε έναν χώρο συνάντησης δημιουργίας και κοινωνικοποίησης.

     Η έννοια της Πύλης, όπως αναπτύχθηκε στην πόλη με το πέρασμα των αιώνων και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αναζήτηση της φόρμας του pavilion. Η κλίμακά του προέρχεται από την Αψίδα του Γαλέριου γνωστή ως "Καμάρα". Επίσης η καμπύλη του πλίνθινου τόξου της «Καμάρας» όπως διασώζεται ακρωτηριασμένη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, στοιχειοθετεί την καμπύλη της κύριας εισόδου του pavilion. Τα κυρίαρχα στοιχεία της γεωμετρίας της σύνθεσης προέρχονται από την Πύλη της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, από όπου πήγασαν οι βασικές χαράξεις για τις καμπύλες που απαρτίζουν το pavilion.

     Η παραβολική κατασκευή αναδύεται από το έδαφος, σαν ανάμνηση. Έχει ένα μπροστινό τμήμα ανοιχτό προς τη θάλασσα, το οποίο είναι προσβάσιμο σε όλους για να περπατήσουν και να καθίσουν. Επίσης, αυτό το πεπλατυσμένο τμήμα μπορεί να είναι χώρος για εκδηλώσεις, για συναυλίες, για ερασιτέχνες καλλιτέχνες και μουσικούς αλλά και χώρος παιχνιδιού για τα παιδιά.

      Μία άλλη πύλη της πόλης δημιούργησε την έμπνευση για την υλικότητα της κύριας όψης του pavilion μαζί με το κύριο σύμβολο των εβραίων, το άστρο του Δαυίδ. Η μία από τις πόρτες εισόδου του «Βοσπόριου Μεγάρου», ενός κτιρίου που κατασκευάστηκε το 1924, με τα εκλεκτικιστικά διακοσμητικά της στοιχεία, αποτέλεσε την βασική τυπολογία. Μέσα από την ανασύνθεσή των διακοσμητικών στοιχείων που συνδυάστηκαν με το εβραϊκό συμβόλο, προέκυψε το τελικό μοτίβο της επιδερμίδας του pavilion.

     Η κυματοειδής φόρμα του παβίλιον εμπνέεται επίσης από την θάλασσα που έφτανε ως την περιοχή της σημερινής πλατείας τον δέκατο ένατο αιώνα. Το στοιχείο της θάλασσας είναι καθοριστικό τόσο στον σχεδιασμό του γύρω αστικού χώρου όσο και στις προτάσεις αναδιαμόρφωσης των όψεων που γίνονται μέσα από την ηλεκτρονική εφαρμογή.

     Ανασύρωντας μια αεροφωτογραφία από τις μέρες της πυρκαγιάς, προκρίθηκε η ανάδειξη ενός άλλου στοιχείου της πρόσφατης ιστορικής μνήμης της πόλης, που δεν είναι άλλο από τα απομεινάρια των καμένων κτιρίων της περιοχής μελέτης. Κρατώντας κάποιες γεωμετρίες από τα ίχνη αυτών των ερειπίων, προέκυψαν οι βασικές χαράξεις για ένα μέρος του αστικού εξοπλισμού όπως καθιστικά ή ακόμα και μονοπάτια ή ράμπες διέλευσης.

     Εκτός από τις κύριες γραμμές που καθορίζουν τον αστικό σχεδιασμό της πλατείας και πηγάζουν από τις γραμμές που σχηματίζουν οι Εβραίοι, μια δικτυωτή εναλλαγή μεταξύ λωρίδων πράσινου και χυτευμένου συμπαγούς υλικού αναπτύσσεται στο δάπεδο της πλατείας. Το δικτυωτό μοτίβο παραπέμπει στα δίχτυα των ψαράδων του δέκατου ένατου αιώνα που άφηναν τις βάρκες τους στην περιοχή. Η εναλλαγή του δικτυωτού μοτίβου δημιουργεί περιοχές καθιστικών, αλλά και μεγαλύτερων ζωνών πρασίνου.

     Η επιλογή του χυτού υλικού που κυριαρχεί στην πλατεία είναι μωσαϊκό με την διασπορά των αμέτρητων ψηφίδων στο δάπεδο να παραπέμπει στους χιλιάδες εργάτες που κατέκλυσαν την πλατεία στην μεγαλειώδη απεργία του 1936. Η πρόσβαση στην πλατεία και το περίπτερο γίνεται από κάθε κατεύθυνση εξασφαλίζοντας πολλαπλές ζώνες κίνησης για όλους με ράμπες. Οι άξονες κίνησης οδηγούν κυρίως σε εξωτερικούς και εσωτερικούς χώρους, σε σημεία ανάπαυσης και ζώνες πρασίνου.

Παράλληλα με το κομμάτι της συμβατικής σχεδίασης, προτείνεται ο ανασχεδιασμός των όψεων ορισμένων κτιρίων της πλατείας μέσα από εικόνες που δημιουργήθηκαν από προτροπές σε πλατφόρμες τεχνητής νοημοσύνης. Τα αποτελέσματα των πειραματισμών ενσωματώνονται στο περιβάλλον μέσω μιας ψηφιακής εφαρμογής που δίνει πληροφορίες για στοιχεία της μνήμης, όπως για παράδειγμα η πυρκαγιά του 1917 ή ο διωγμός των Εβραίων το 1942, αλλά και στοιχεία της καθημερινής ζωής του παρελθόντος, όπως τα πανιά των ψαράδων της παλιάς εποχής, το κύμα της θάλασσας που υπήρχε στον χώρο της πλατείας.

ENG

Project:  Diploma thesis 

Status: Proposal

Year: 2023

Abstract

     Eleftherias Square in Thessaloniki, a historically charged urban void, is reimagined in this diploma project as a gateway to collective memory. The project proposes the transformation of the existing parking lot into a dynamic public space, combining physical design with digital technologies. A key element is a pavilion inspired by the concept of the "Gate", referencing historical gates of Thessaloniki and maritime motifs.
   Through the use of augmented reality applications, visitors can experience reconstructions of lost building facades and key historical events, such as the Great Fire of 1917 and the Jewish deportations during WWII. The project emphasizes memory revival by manipulating ground levels, tracing historical "lines of memory", and integrating urban furniture inspired by the traces of ruins and the fishing culture of the past.
    Stable Diffusion AI was utilized to create expressive, exaggerated architectural proposals, merging historical references with a futuristic vision. Ultimately, the square is redefined as both a physical and digital portal  connecting the city to its history, the sea, and a renewed collective identity.

APPLICATION OF A MEMORY LANDSCAPE

-------------------------

        The subject of this diploma thesis is Eleftherias Square, a characteristic example of an urban void in the city of Thessaloniki for the past approximately one hundred and fifty years. It is a place bearing a heavy load of historical and collective memory. The area where the square is located today was once traversed by the Ottoman sea wall of the city, running almost parallel and adjacent to the shoreline. In fact, part of the present-day square was once part of the sea itself. After 1870, during the transition from feudalism to capitalism, the Ottoman Administration demolished the wall to improve the living conditions of the neighborhoods behind it.
      Simultaneously, following Western urban models, the Ottoman authorities initiated the construction of Thessaloniki’s modern port through large-scale land reclamation projects. Thus, the land that now hosts Eleftherias Square was created. Since then, the area has served as the maritime gateway to Thessaloniki — a role it continues to play today. Centuries earlier, the area was home to a significant Jewish community that thrived in the broader vicinity of the square. Throughout the 20th century, major political events unfolded in this space, such as the mass strike gathering of 1936. It was also here, in 1942, that the Jews of Thessaloniki suffered public humiliation at the hands of the German Nazis.
       By selecting Eleftherias Square as the study’s focal point, this project seeks to reignite discussions around the redesign of the area. It argues that the site must not remain a parking lot, as it has for almost a century.

Eleftherias Square:
• serves as the first significant public space encountered by visitors arriving by sea,
• could become a landmark for those entering the city by road,
• deserves to reclaim and reveal a lost fragment of Thessaloniki’s recent historical memory.

     The diploma project explores the concept of the Gate — specifically, a Digital Gate — emerging from a physical pavilion positioned in a redesigned public space. The digital gate and the reimagined square aim to trigger a revival of memories from different historical periods. Through an augmented reality application for portable devices, elements of the past will be released, constructing a landscape of memory.
    This will involve the reconstruction of facades of specific buildings facing the square, referencing events such as the Great Fire of 1917, the Jewish deportations, the maritime life, the waves, and the sails of fishermen. The redesign of these facades was approached through the use of the AI platform Stable Diffusion, intentionally embracing design exaggeration rather than moderation — creating a manifesto-like aesthetic of excess.

     The main objective is the storytelling of key historical events, the revival of collective memory, and the reformulation of historical consciousness, ultimately transforming the site into a virtual gate to the city, to the sea, and to memory itself. Historical research reveals that before the Great Fire of 1917, Eleftherias Square was essentially an expansion of today's Venizelou Street. In the new urban design proposal, the square regains its former breadth, reorganizing part of the access axis along this historic path.

     After the Great Fire, only the Stein Building survived intact. The surrounding structures were reduced to ruins. Temporary reconstructions of shops appeared but were not permanent, and with the gradual implementation of the Hebrard Plan, the geometry of the square changed, resulting in its current block layout.

     A diagrammatic approach shows the intention to depress the square’s surface, symbolically delving into the depths of memory. This gesture initiated the selection of ground markings, level manipulations, and access points, determined by the "lines of memory" — the human geometries formed by the Jewish men who, in 1942, were forced by the Nazis to gather in the square. These memory lines are fundamental in structuring the urban design.

     To position the pavilion, the remnants of the Ottoman sea wall were traced, especially along the Kalapothaki Street alignment. The wall, once a barrier of exclusion, now transforms into a space of encounter, creativity, and social interaction. The concept of the Gate, as it evolved over the centuries in Thessaloniki, crucially informed the pavilion’s form. Its scale derives from the Arch of Galerius (Kamara), and the curve of the pavilion’s main entrance echoes the arch’s truncated shape, as it has survived since the early 20th century.
    Furthermore, the curves defining the pavilion’s structure draw from the iconic International Fair Gate, where major axis lines inspired the pavilion’s flowing geometry. The parabolic structure rises from the ground like a memory resurfacing.
    Its front section opens toward the sea, accessible for visitors to walk, rest, or host events — concerts, performances, street art, or simply children’s play areas. Another historical gate, the Gate of the Bosporus Building (built in 1924), with its eclectic decorative elements, inspired the materiality of the pavilion's primary façade. By reinterpreting these decorations and blending them with the Star of David, a fundamental symbol of the Jewish community, a new ornamental patternwas designed for the pavilion's external skin.

     The wave-like formof the pavilion is also a direct reference to the sea, which historically reached into the current site of the square. The sea is a decisive motif, influencing both the ground-level urban design and the augmented reality reinterpretations of the building facades. Drawing from aerial photos taken during the Great Fire, another layer of memory is revealed: the traces of burnt ruins. Some of these traces informed the design of urban furniture — seating elements, paths, and ramps, preserving the geometry of absence.

     Besides the primary "lines of memory" structuring the urban design, a woven patternunfolds across the square’s pavement — alternating strips of greenery and poured-in-place solid material, resembling the nets of fishermen who once worked along this shore. The interplay of this grid creates both seating areas and larger green pockets.

     The dominant material used for the paving is a mosaic, symbolizing the thousands of workers who flooded the square during the 1936 strike, each tessera standing for an individual presence. Access to the square and pavilion is open from all sides, with ramps ensuring full inclusivity. Movement axes lead to rest points, green zones, and transitional spaces, ensuring seamless urban flow.

       In parallel with conventional design, the facades of several buildings are reimagined through AI-generated images, integrated into the environment via a digital application providing historical context — about the fire of 1917, the deportation of the Jews in 1942, or the life of local fishermen and maritime culture.